Любоў Уладыкоўская
Сучасная глабалізацыя выяўляе тыповасць і паўтаральнасць у гісторыі чалавецтва ўніверсальных, усеахопных працэсаў (як элінізацыя, лацінізацыя, арабізацыя, ісламізацыя, хрысціянізацыя і г.д.), якія, хаця і мелі розны характар, але, так ці інакш, апроч чыста прагматычнай падаплёкі, непазбежна неслі ў сабе тры кампаненты: моўны, культурна-цывілізацыйны і рэлігійны, а г.зн. цалкам закраналі сацыякультурную і духоўную сферы быцця.
Як ніводная з папярэдніх, сучасная глабалізацыя характарызуецца такім рытмам перамен, які стварае ўражанне поўнага краху існуючага парадку і параджае пачуццё разгубленасці, а часам бяссілля, упадку і песімізму. Ніводная са звыклых каштоўнасцей не бачыцца ўжо надзейнай, стабільнай, непарушнай. Ідэалы, якія цэментавалі грамадства яшчэ пару дзесяткаў гадоў таму назад, страцілі сваю прывабнасць у масавай свядомасці.
Больш за тое, сучасная інфармацыйная прастора, здаецца, усё больш актыўна прапагандуе антыхрысціянскія (антыгуманныя) каштоўнасці і ідэалы: геданізм, на чым спекулюе рэклама вытанчаных страў; блуд, на што абапіраецца прапаганда сексуальнай свабоды; срэбралюбства, што выкарыстоўваецца пад прыкрыццём поспехаў у бізнесе для апраўдання падману, разліку і г.д.; гнеў, на чым стаіць “творчасць” баевікоў і фільмаў жахаў; сум, як вынік адзіноты і страху ў сучасным цывілізаваным грамадстве; упадніцтва, што даводзіць да наркаманіі, алкагалізму і самазабойства; самалюбства, якое параджае зайздрасць; ганарыстасць праз самаўзвелічэнне сябе і непавагу да іншых.
Прапагандаванне ўжо нават не парнаіндустрыі, алкаголю і інш., але ў цэлым — ладу жыцця ўседазволенасці і задавальнення сваіх інстынктаў замест устрымання, самаабмежавання і самавыхавання, калі жыццё трактуецца як пошук фізічнай асалоды, а чалавек — сродкам атрымання яе, і толькі, можа прывесці ўжо нават не да дэмаралізацыі грамадства, але паралізацыі яго ўнутранага сацыякультурнага патэнцыялу.
Асабліва небяспечная такая сітуацыя для дзяцей, моладзі, у якой яшчэ не выпрацаваны імунітэт да цынізму, пошласці, да розных праяў псеўдакультуры, калі пад увагу бярэцца толькі неабходнасць зважаць на мацнейшага, што па сутнасці ёсць фашысцкай канцэпцыяй жыцця. Такая агрэсія не можа выклікаць любові ці талерантнасці. Адсутнасць устаноўкі на добрае, прыгожае, вечнае, спароджаная размытасцю ідэалаў сучаснасці, робіць выхаваўчы працэс неэфектыўным, а то і немагчымым. Маладое пакаленне, такім чынам, можа ўваходзіць у жыццё не праз развіццё, але праз прыгнячэнне сацыялагізацыі, не раскрываючы сваю самасвядомасць, не ўсведамляючы свайго патэнцыялу ў грамадстве.
Сённяшнім распадным працэсам у сферы грамадскай маралі павінна быць супрацьпастаўлена такая цвёрдая сістэма канструктыўных нацыянальных ідэалаў і каштоўнасцей, якая арыентуе на развіццё, на пабудову, на актыўную жыццёвую пазіцыю. Нігілістычныя, песімістычныя, разбуральныя настроі і ўстаноўкі мажліва пераўтварыць у дзейсную, творчую, рухаючую сілу. Дзеля гэтага неабходна рэалізаваць такую сістэму асветніцтва, якая арыентуе, з аднаго боку, на ўнутранае, духоўнае ўдасканаленне чалавека (маральны ідэал), з іншага, на захаванне і творчае развіццё нацыянальных культурных традыцый (сацыяльны ідэал).
Культурная традыцыя з’яўляецца ўстойлівай часткаю культуры, дзякуючы якой адбываецца назапашванне і трансляцыя чалавечага вопыту ў гісторыі, і гэта важна не толькі для традыцыйных грамадстваў. Культура без традыцыі не існуе, так як абапіраецца на гістарычную памяць і калектыўны досвед, на саму культурную спадчыну і разуменне неабходнасці яе захавання, на пераемнасць як дыялектычную аснову любога развіцця. Культурная традыцыя трымаецца на выпрацаваных і правераных пакаленнямі сацыяльных нормах і ўстаноўках, культурных узорах, якія абумоўліваюць існаванне “ядра”, “фундамента” супольнасці, а таксама вызначаюць тэндэнцыю да выпрацоўкі некаторай агульнай праграмы жыццядзейнасці, адзіных прынцыпаў існавання, якія ўтвараюць пэўную індывідуальна-нацыянальную панараму быцця. Культурная традыцыя выяўляе ацэначнае стаўленне да існуючых сацыяльных інстытутаў, сілаў і рухаў і фармулюе сваю пазіцыю па важнейшых праблемах не толькі ўласна культурнага, духоўнага жыцця, але і шырокага спектру ўсіх іншых яго формаў. Менавіта культурная традыцыя служыць фундаментальнай асновай шматпланавага ўзаемадзеяння розных супольнасцей, яна пранізвае сабою ўсе ступені грамадска-палітычнага жыцця, актыўна дзейнічае на ўсіх узроўнях — міжнародным, дзяржаўным, нацыянальным, сацыяльна-класавым, індывідуальным.
Думаецца, асаблівай падтрымкі ў сучаснай беларускай сітуацыі заслугоўваюць такія гістарычна ўласцівыя беларускай культурнай традыцыі кампаненты, як грамадска-палітычныя каштоўнасці развітай грамадзянскай супольнасці, што трымаецца на гуманістычнай аснове, фундаментальныя каштоўнасці сацыякультурнага жыцця беларускага народа (патрыятызму, радзімы, сям’і, народных традыцый, мовы), агульначалавечыя маральныя нормы, народжаныя ў рэчышчы хрысціянскай традыцыі, а таксама прынцыпы працоўнай народнай этыкі, укаранёнасць якой надзвычай моцная ў Беларусі. Асаблівае значэнне мае ўсведамленне прыналежнасці беларускай культуры да хрысціянскай цывілізацыйнай агульнасці і выпрацаваных ёю духоўна-светапоглядных каштоўнасцей [1].
Сама ж культура паводле сваёй сутнасці з’яўляецца сілай адначасова і аб’яднальнай, і раз’яднальнай. Людзі, падзеленыя ідэалогіяй, але аб’яднаныя культурай, аб’ядноўваюцца, як гэта зрабілі дзве Германіі. Грамадствы, аб’яднаныя ідэалогіяй, але ў сілу гістарычных абставін падзеленыя культурамі, распадаюцца, як гэта здарылася з Савецкім Саюзам [2, с.25].
Важнасць культурнай агульнасці ў захаванні гарманічных сацыяльных узаемаадносін і самаідэнтычнасці грамадства ўзрастае на фоне існавання расколатых і разарваных краін, памежжаў як месцаў існавання канфліктаў або памяці пра іх, што асабліва актуальна для Беларусі. Таму кансалідацыя грамадства на падставе перадусім духоўна-культурнай, а не ідэалагічнай агульнасці можа вызначыць моц і перспектыву сучаснай Беларусі з яе схаваным цывілізацыйным суперніцтвам ідэалогій і рэлігійных канфесій.
Працэс сучаснай глабалізацыі, унутрана неадназначны, у сацыякультурным плане часцей за ўсё трактуецца адмоўна. Матывуецца гэта пераважна тым, што глабалізацыя як сістэма ўніфікацыі і стандартызацыі вядзе да нівелявання і сцірання культурных адрозненняў і духоўнасці ў цэлым, да ваенна-палітычнай і эканамічнай экспансіі, да змяншэння ролі нацыянальных дзяржаў, да аднаполюснага свету. Глабалізацыя часта ўспрымаецца як нейкае “парушэнне” гістарычна сфарміраваных, звыклых нацыянальных культур і духоўных каштоўнасцей. А працэсы размывання культурных традыцый і адрозненняў балюча ўспрымаюцца ўсімі нацыямі, у тым ліку і беларускай.
Сучасная глабалістычная культура, арыентаваная на змяненне і шматстайнасць, спрабуе суўтварыць новы погляд на прыроду, эвалюцыю і прагрэс, стварыць новыя, больш змястоўныя канцэпцыі часу і прасторы. Індустрыяльная рэальнасць, якая некалі выглядала як магутнае і ўсеахопнае тлумачэнне таго, як Сусвет і яго розныя часткі адпавядаюць адно аднаму, сёння працягвае быць бязмежна карыснай, але яе патрабаванне ўніверсальнасці разбуранае. Становіцца відавочным калапс структуры мыслення індустрыяльнай эры, пачынаюць з’яўляцца новыя магутныя збіральныя вобразы – новыя метафары для разумення рэальнасці [3, сс.498—499].
На нашых вачах ствараецца новы сацыяльны характар. Паводле прагназавання амерыканскага даследчыка Э.Тоффлера, у будучым скароціцца колькасць гадоў навучання ў школе, знікне строгая ўзроставая ізаляцыя, адукацыя, больш звязаная з працай, будзе доўжыцца на працягу ўсяго жыцця. Перавага будзе аддавацца такім рысам у маладых, як незалежнасць ад меркаванняў равеснікаў, меншая арыентацыя на спажыванне і ў меншай ступені геданістычнае зацыкліванне на самім сабе. На працы будуць цаніцца работнікі, якія ставяць пад сумненне аўтарытэты, патрабуюць, каб іх праца была сацыяльна значнай, упэўненыя ў сваіх сілах, здатныя адаптавацца і выжываць у самых цяжкіх умовах, умеюць рабіць рэчы сваімі рукамі, маюць шырокія інтарэсы. Людзі будуць імкнуцца да раўнавагі ў жыцці – раўнавагі паміж працай і забавамі, разумовай і фізічнай працай, паміж абстрактным і канкрэтным, паміж аб’ектыўнасцю і суб’ектыўнасцю[3, cс. 659, 663].
Як любы крызіс дае рэальныя шанцы для пераходу да новай стадыі развіцця, так і глабалізацыя разам з усімі яе адмоўнымі бакамі спрыяе ўзрастанню ролі самаідэнтыфікацыі асобы, чалавечага інтэлекту, фантазіі і інтуіцыі, дэмасіфікацыі культуры, стварэнню новай інфасферы з пераўтварэннем сацыяльнай памяці [3, c.294] і ўзнікненню іншых характэрных асаблівасцей, якія датычаць сацыякультурнай сферы. Глабалізм як сучасная ідэалогія планетарнага маштабу дае шанец для рэалізацыі такіх агульначалавечых каштоўнасцей, як экалагічнае мысленне, добраахвотнае абмежаванне спажывання, прыярытэт якасных характарыстык чалавечага жыцця, узаемаўзбагачэнне культур, шырокае азнаямленне з культурнымі здабыткамі, культурная разнастайнасць, самабытнасць, плюралізм, правы чалавека, творчасць, міжнародная салідарнасць, справядлівасць, свабода, мір, талерантнасць, дыялог і супрацоўніцтва, павага да асобы чалавека, само прызнанне права на адрозненні.
Беларусь, паводле тыпалагізацыі С.Хантынгтона, геаграфічна знаходзіцца ў сферы ўплываў праваслаўнай і заходнееўрапейскай цывілізацый [2, с.25], і гэта з’яўляецца амбівалентнай крыніцай унутранага патэнцыялу беларускай культуры: з аднаго боку, беларуская культура на часавым і прасторавым цывілізацыйным узаемаўплыве выпрацавала высокую ступень устойлівасці і здольнасці да культурна-моўнай інтэрферэнцыі з захаваннем “культурнага ядра”, якое на працягу некалькіх стагоддзяў служыла гарантам перыядычнага нацыянальна-культурнага адраджэння ( інтэнсіўнага, паскоранага развіцця культуры пасля працяглага перыяду застою ці ўпадку; усяго, паводле У.Конана, гісторыя ведае пяць беларускіх адраджэнняў). З іншага ж боку, высокі ўзровень энтрапіі, якім характарызуецца полікультурнае і трансцывілізацыйнае грамадства, тэарэтычна павінен забяспечваць развіццё сацыякультурнай супольнасці праз засваенне новых культурных форм і пераўтварэнне існуючых традыцыйных, што ў беларускім выпадку, аднак, тармазілася прыгнячэннем уласна-беларускай культурнай традыцыі, а ў некаторых выпадках — і традыцыйнай беларускай кансерватыўнасцю.
Наладжванню міжцывілізацыйных і міжкультурных канструктыўных узаемадзеянняў, чаго вымагае глабальная трансфармацыя, спрыяе тое, што і прафесійная культура, і вусная народная творчасць беларусаў — гэта культура гасціннасці, міралюбства, талерантнасці і дыялогу. Праўда, як піша Віктар Рудзельсон, “мы можам ганарыцца, што тытульнай якасцю беларускага народа з’яўляецца талерантнасць…але каштоўная для цывілізацыі якасць талерантнасці мае вострую патрэбу ў абаронных дапаўненнях: у якасцях крытычнасці, асабістай годнасці, рашучасці, здольнасці пастаяць за справядлівую справу і за саміх сябе…” [4, c.79].
Моцную ўнутраную апору кожнаму паасобку і ўсяму маладому пакаленню ў цэлым дае разуменне сябе часткай пэўнага канкрэтнага народу з уласцівымі яму каштоўнасцямі і ідэаламі, што забяспечваецца патрыятычным выхаваннем, важнейшай складковай часткаю якога можа быць вывучэнне і папулярызацыя спаконвечных беларускіх традыцый, якія ляжаць у аснове спецыфікі, асаблівасцей беларускага народу як такога. Выспяванне чалавечай свядомасці, роўнай таму лепшаму, што адбываецца ў свеце, датычыць умацавання нацыянальнага стрыжня – нацыянальнай ідэнтычнасці, самасвядомасці, нацыянальнай волі і нацыянальнага інтарэсу. Беларуская нацыя, як і кожная іншая нацыя свету, мае сваю годнасць і неад’емныя правы: права народу на нараджэнне і жыццё ва ўласнай Айчыне; права на захаванне біялагічнга, матэрыяльнага, эканамічнага і духоўнага жыцця; права на ўпарадкаванне ўласнай любові, патрыятызму, поўнай рэалізацыі ўласнай асабовасці; права на ўласную свядомасць, самапазнанне, светапогляд, спосаб жыцця, цывілізацыі, рэлігіі; права на свабоду, поўную суверэннасць, самаўладдзе, уяўленне пра сябе згодна з уласным разуменнем дабра, на станаўленне ўласнай дзяржавы; права роўнага доступу да зямных нетраў, сыравіны, энергетычных запасаў і т.п. , а таксама на ахову ўласнай прыроды; права на поўнае членства ў сям’і народаў, на ўдзел у міжнарожных арганізацыях, а таксама на супольнае гаспадаранне ў свеце і космасе; права на міжнародную акцэптацыю, на добрае імя, народную славу і доступу да агульнага theatrum mundi; права на вольнае супрацоўніцтва з іншымі народамі, на выбар прыяцеляў, а асабліва да забеспячэння сабе бяспекі, абароны і мірнага жацця; права на ўласную традыцыю, на недэфармаваную народную памяць, захаванне голасу ўласнага сумлення; права на карыстанне фундаментальнымі, агульнымі ідэямі навукі, адкрыццяў, дабротаў культуры, рэлігійных каштоўнасцей; права на ўнясенне свайго найлепшага ўкладу ў агульнае дабро свету, у адраджэнне чалавецтва, супольнае будаўніцтва будучыні [5].
Беларуская нацыянальная культура, як і любая іншая нацыянальная культура, не толькі фарміруе і выяўляе пэўную шкалу каштоўнасцей і маральных норм, але і ў цэлым ажыццяўляе повязь чалавека з абсалютным духоўным ідэалам, з трансцэндэнтным, з вечнасцю, — з тым, на што арыентуецца кожная маральна-этычная сістэма. Таму беларуская нацыянальная культура павінна мець шанцы на тое, каб быць пачутай, прынятай, прызнанай, засвоенай, нягледзячы на засілле культуры масавай.
Мова культуры нацыянальнай і мова маскультуры – гэта розныя коды, якія функцыянуюць на розных прынцыпах, асобна, паміж сабой чужародныя, канфліктныя. Галоўнай прыкметай масавай культуры, як вядома, ёсць накіраванасць на масавага спажыўца, з розных сацыяльных сфер, узросту, нацыянальнасцей і т.п. Адсюль – абавязковая спрошчанасць зместу, апеляванне да ўсеагульных і элементарных, часцей прымітыўных, чалавечых інстынктаў і зацікаўленняў.
Усё ўласна-беларускае ёсць той канкрэтна-гістарычнай і адначасова ўніверсальнай каштоўнасцю, на якой грунтуюцца нашыя стабільнасць і перспектыва. Пераемнасці і развіцця заслугоўваюць лепшыя рысы беларускага народу, як, напрыклад, само перакананне аб існаванні маральных каштоўнасцей і звязаная з гэтым маральная ўражлівасць людзей; пачуццё сакрум, шанаванне святасці; асабістыя адносіны паміж людзьмі, спачуванне і разуменне патрэбаў іншага чалавека і т.п.
Сёння ў кантэксце сучасных глабальных і еўрапейскіх інтэграцыйных працэсаў, дзе нацыянальныя каштоўнасці даўно засвоеныя і ў значнай ступені рэалізаваныя, праблемы нацыянальна-культурнага будаўніцтва Беларусі і ўмацавання беларускай ідэнтычнасці здаюцца анахранізмам (роўна як і пытанні рэлігійнага рэнесансу і рэлігійных каштоўнасцей увогуле). Усё часцей сцвярджаецца, што нацыянальна-культурнае будаўніцтва, у тым ліку і пытанне нацыянальнай ідэнтычнасці і нацыянальнай мовы, ужо неактуальнае.
Аднак варта мець на ўвазе, што ў Цэнтральна-Усходняй Еўропе нацыі ўзніклі, грунтуючыся на ўласнай этнічнасці. У працэсе фарміравання нацыі мова, напрыклад, як адна з важнейшых адзнак ідэнтычнасці, падлягала ідэалагізацыі, выходзіла па-за межы ролі, якой валодала, будучы элементам прывычнай сувязі, сродкам зносінаў, станавілася каштоўнасцю сама па сабе, часта галоўным элементам нацыянальнай ідэалогіі, якая сёння ляжыць у аснове не толькі культурнага, але і агульнадзяржаўнага развіцця. Таму, нягледзячы на як быццам ужо неактуальнасць для “старой” Еўропы нацыянальнага пытання, беларускі народ не можа пераскочыць праз абавязковыя этапы свайго развіцця, у тым ліку і дзяржаўнай падтрымкі беларускай мовы, ён павінен рэалізаваць свой нацыянальны ідэал – хай сабе паскораным чынам. Паняцце ж Адраджэння, якое часта ўжываецца ў навуковай і папулярнай літаратуры, а таксама ў асветніцкай дзейнасці (актыўней за ўсё ім аперыравалі ў дзевяностыя гады мінулага стагоддзя) асаблівым чынам выяўляе незавершанасць беларускага нацыянальна-культурнага станаўлення, што яскрава праглядае ў тым вызначэнні Адраджэння, якое дастаткова дакладна і цалкам слушна акрэсліў беларускі філосаф і культуролаг Уладзімір Конан: “Адраджэннем, або Рэнесансам звычайна называюць гiстарычную эпоху ў пераходны перыяд ад Сярэдневякоўя да Новага часу.., якая характарызуецца ўздымам свецкай навукi i мастацкай культуры, станаўленнем нацыянальнай мовы i лiтаратуры, гуманiстычным светапоглядам. Але ў больш шырокiм сэнсе гэтае паняцце яшчэ азначае заканамернасць у гiстарычным развiццi асобных раёнаў i цэлых рэгiёнаў, яна выяўляецца ў паскораным руху эканамiчных, сацыяльна-палiтычных i культурных працэсаў да больш высокiх формаў быцця пасля працяглых перыядаў застою, альбо заняпаду. Адраджэнне ў першым гуманiстычным сэнсе цэласна выявiлася пераважна ў тых рэгiёнах, дзе гiстарычныя працэсы характарызавалiся плаўным паступовым развiццём. Адраджэнне як заканамернасць перыядычных уздымаў нацыянальнага быцця i культуры больш кантрасна раскрылася ў тых народаў, напрыклад, славянскiх, гiстарычныя працэсы якiх характарызуюцца перапыннасцю i катастрафiчнасцю развiцця. На Беларусi гэтая цыклiчнасць была вельмi рэльефнай: тут амаль кожны новы этап нацыянальнай культуры — вынiк чарговага руху” [6, с.180].
У сувязі з тым, што духоўнасць выяўляецца найперш у культуры як сканцэнтраванай сістэме каштоўнасцей, уласцівых народу, у культуры як абмежаванні прыроднай стыхіі, а таксама з тым, што духоўнасць як разуменне адзінства і недасканаласці чалавечай супольнасці ёсць крыніцай ідэнтычнасці, выражанай у культуры, усялякае нацыянальна-культурнае развіццё ёсць развіццём і духоўным. Схематычна гэтая формула можа выглядаць як умоўны трохкутнік “духоўнае-культурнае-нацыянальнае”, дзе ўсе куты не проста ўзаемазвязаныя і ўзаемазалежныя, але адзін без аднаго не існуюць увогуле.
Для сучаснага беларускага грамадства, як і сто гадоў таму, а нават і ў большай меры, духоўнае вельмі цесна звязанае з нацыянальным: духоўная індывідуальнасць народа, яго калектыўны розум – гэта перадусім нацыянальная свядомасць людзей. Знітаванасць духоўнага з нацыянальным выяўляецца: у хрысціянстве як традыцыйнай беларускай рэлігіі ва ўсіх яе аспектах (маральна-этычным, гістарычным, сацыяльным, нацыя- і культуратворчым, канфесійным і інш); у беларускай ментальнасці, народным характары, нацыянальным светабачанні, светаразуменні і светапоглядзе; у аўтэнтычнай народнай культуры; у беларускай сімволіцы; у прафесійнай беларускай культуры; у нацыянальнай эліце, ва ўзаемадачыненнях паміж народным стэрэатыпам і культурным аўтарытэтам; у пераадоленні эгалітарызму; у палітыцы як адказнасці ўлады за ўсю нацыю; у вялікіх прадстаўніках нацыі; у скансалідаванасці, салідарнасці грамадства; у агульных грамадскіх ідэалах; у беларускіх традыцыях як найлепшым выяўленні сутнасці нацыі, якое характарызуецца аптымальнасцю, закончанасцю і дасканаласцю, як універсальным перадатачным механізме захавання культуры, цягласці яе з пакалення ў пакаленне; у нацыянальных каштоўнасцях: у чалавеку, беларускай мове, беларускім народзе, беларускай тэрыторыі і прыродзе, беларускай ідэі як першаснай інтэлектуальнай і духоўнай каштоўнасці нацыі, а таксама нацыянальнай ідэалогіі, якая ўключае ў сябе ўсведамленне неабходнасці незалежнага нацыянальнага існавання, стварэнне і ўмацаванне нацыянальнай дзяржавы, развіццё нацыянальнай культуры і нацыянальнай ідэнтычнасці, усведамленне нацыянальнай самакаштоўнасці саміх сябе, пошук шляхоў аптымальнага нацыянальнага развіцця.
Спіс літаратуры:
- 1. Майхрович, А. Идеология. Сущность, назначение, возможности / А.Майхровіч. – Минск: Право и экономика, 2003. – 48 с.
- 2. Хантингтон, Самюэль. Столкновение цивилизаций / Самюэль Хантингтон. — Москва: ООО «Издательство АСТ», 2003. — 603 с.
- 3. Тоффлер, Э. Третья волна / Э.Тоффлер. – Москва: ООО «Издательство АСТ», 2002. –776 с.
- 4. Рудельсон, Виктор. Святая Евфросинья Полоцкая как идеал 21 столетия/ Виктор Рудельсон// Разнастайнасць моў і культур у кантэксце глабалізацыі: матэрыялы міжнар. сімпозіума, Мінск, 9-10 ліп. 2002 г. : у 2 кн. Кн. 2/ Рэдкал.: А.Мальдзіс (гал.рэд.) [і інш.]. – Мінск: “БелСаЭС”Чарнобыль”, 2003. – С.72-83
- 5. Бартнік, Чэслаў Станіслаў. Тэалогія нацыі / Чэслаў Станіслаў Бартнік. – Чэнстахова, 1999.
- 6. Конан, У. Святло паэзii i ценi жыцця: Лiрыка Максiма Багдановiча / У.Конан. – Мiнск, 1991.