Пачынаем цыкл публікацый тэкстаў брашуры Любові Уладыкоўскай “Захаванне нацыянальнай самабытнасці ў кантэксце міжкультурнага дыялогу” і прамоў падчас прэзентацыі кнігі.
Любоў Уладыкоўская
ЯК ЗАХАВАЦЬ КУЛЬТУРНУЮ САМАБЫТНАСЦЬ?
У кнізе на падставе міждысцыплінарнага навуковага аналізу культурнага развіцця ў сучасным свеце, а таксама практычнага матэрыялу, вывучанага аўтарам непасрэдна падчас мэтавых вандровак у розных еўрапейскіх краінах і ЗША, асветлена надзвычай актуальная праблема – мэтазгоднасць і шляхі захавання культурнай самабытнасці беларусаў ва ўмовах глабалізацыі. Адрасавана выкладчыкам, навукоўцам, студэнтам, асветнікам, чыноўнікам, – усім, хто цікавіцца сучаснымі культурнымі працэсамі або па доўгу службы абавязаны дбаць пра культурнае развіццё сучаснага беларускага грамадства і нацыі ў цэлым.
Шчыра дзякую за дапамогу ў падрыхтоўцы і выданні кніг: Ксяндзу Уладзіславу Завальнюк, Польскаму інстытуту ў Мінску і асабіста Веславу Раманоўскаму, Амбасадзе ЗША ў Рэспубліцы Беларусь, Міністэрству культуры і нацыянальнай спадчыны Рэспублікі Польшча і асабіста Міхалу Міхальскаму, Старшыні Нацыянальнай камісіі па справах ЮНЕСКА ў Рэспубліцы Беларусь Уладзіміру Шчаснаму, Таццяне Дзяменцьевай .
ПРАДМОВА
Культура, як, зрэшты, мова, гісторыя і прырода, вызначае аснову самой істоты чалавека – тое, што блізкае, роднае, дарагое… Увесь духоўны і творчы вопыт народа адлюстроўваецца ў культуры, таму без культуры няма народа – ані яго мінулага, ані будучыні. Сэнс існавання і само апраўданне народнага быцця акрэсліваюцца культурным самавыяўленнем, культурнай творчасцю, культурнай дзейнасцю.
Апошнія некалькі гадоў я наведала амаль усе еўрапейскія краіны, – праўда, не заўсёды з канкрэтнай мэтай вывучэння культурных асаблівасцей. Менавіта непасрэднае знаёмства з жыццём іншых народаў, а не толькі ўласна навуковыя доследы, яшчэ раз мяне пераканалі, што культурная самабытнасць выступае ядром сутнасці нацыі, абумоўлівае лад існавання ўсяго грамадства. І гэта невыпадкова – у культуры адлюстроўваюцца тыя каштоўнасці і ідэалы народа, якія накіроўваюць на першаступеннае развіццё таго ці іншага аспекту сацыяльнага быцця.
Сярод еўрапейскіх краін больш за ўсё я люблю бываць у Польшчы, Вялікабрытаніі і Германіі. Выбар мой досыць суб’ектыўны, але ўсё ж мае пад сабой рацыянальную аснову: гэта моцныя, магутныя народы, слаўныя сваёй адметнасцю, гісторыяй і культурай, сваім патрыятызмам, народы, у нечым блізкія да нас, беларусаў.
Немцы – гэта не толькі нацыянальны нямецкі характар з уласцівым яму надзвычайным парадкам ва ўсім, прагматызмам, педантычнасцю і дысцыплінаванасцю, гэта не толькі дбайна дагледжаныя нямецкія ландшафты, але перадусім – класічная нямецкая філасофія – Кант, Гегель, Фіхтэ. І яшчэ – высокі ўзровень нямецкай культуры – і нацыянальнай, прафесійна-мастацкай, і бытавой, і дзяржаўна-эканамічнай. Немцы ў нечым нагадваюць беларусаў – магчыма, працалюбівасцю, адданасцю сваёй зямлі, стрыманасцю. Ці магчымае існаванне магутнага нямецкага народа з багацейшай гісторыяй без адмысловасці нямецкай культуры? Вядома ж, не.
Ці, да прыкладу, англічане – спакойная, ураўнаважаная, кансерватыўная нацыя, якая ніколі не разбурае, а толькі ўдасканальвае. Перадача ведаў, прадпрымальніцтва і фінансавая сфера, а таксама дызайн – вось прыярытэтныя напрамкі развіцця сучаснай Вялікабрытаніі (прамысловая вытворчасць у асноўным вынесена ва ўсходнія краіны). Спаконвечная традыцыйнасць, размеранасць, кансерватызм прывялі да таго, што і ў Еўрасаюзе Вялікабрытанія імкнецца да максімальна магчымай самастойнасці. Так, у чатырох асноўных прынцыпах Еўрасаюза – свабоднае перамяшчэнне, свабодны гандаль, агульная знешняя і агульная сельскагаспадарчая палітыка, – некаторыя пытанні ўзнікаюць у гандлёвай сферы: з-за сваёй адданасці спрадвечным традыцыям англічане імкнуцца захаваць нацыянальную валюту, нацыянальныя меры вагі і адлегласці.
І, безумоўна, Польшча. Ментальна, культурна, гістарычна блізкі нам народ. Падкрэсленая ўвага да ўласнай гісторыі і культуры заўжды была ўласцівая палякам. У формуле “Бог. Гонар. Айчына” адлюстроўваецца і моцная рэлігійная хрысціянска-каталіцкая традыцыя палякаў, і шляхецкая, чалавечая годнасць, і гонар за сваю вялікую культуру; раскрываецца асабліва чулае стаўленне да сваёй радзімы, што пацвярджаецца, напрыклад, значнай распрацаванасцю навукі культуралогіі, у тым ліку шырокім спектрам яе спецыялізацый і міждысцыплінарнага стасавання. Палякі любяць сваю радзіму, ганарацца ёю і ўмеюць шанаваць сваю культурную самабытнасць. Высокі ўзровень сацыяльнай свядомасці і нацыянальна-культурнай ідэнтычнасці, гістарычнай памяці нават на ментальным, падсвядомым узроўні, адкрытасць публічных дэбатаў у сацыякультурнай сферы садзейнічаюць успрыманню культурнай самабытнасці не толькі як каштоўнасці, але і як карысці, што належыць да сферы нацыянальнага інтарэсу, які выступае катэгорыяй першапачатковай. Зрэшты, народ, у якога на першым месцы Бог, не можа не мець добрай перспектывы
Літанія Польскага Народу, з якой мне давялося пазнаёміцца, створана на ўзор агульнавядомых у Каталіцкім Касцёле, праўда, са сваімі адметнасцямі, бо носіць рэлігійна-патрыятычны характар. У Літаніі ўзносяцца просьбы да Бога, каб той змілаваўся над Айчынай – Польшчай, зварот да Божай Маці нагадвае зварот да Каралевы Польскай, да анёлаў – як да польскіх святых, потым ідзе просьба аб вызваленні польскага народу ад вялікай гістарычнай пакуты, няволі, здрады, апатыі, нязгоды, нянавісці, злосці, злой волі саміх палякаў, ад усялякага зла Айчыны. Літанія ўтрымлівае і нацыянальную самакрытыку, і разуменне, што, каб наступілі змены да лепшага, найперш мусяць яны наступіць у духоўнай сферы жыцця народу. Вера ў Бога яднаецца з верай у свае сілы праз жыццядайную міласць, сапраўдную любоў да радзімы, мужнасць, грамадскую лагоднасць, дух калектывізму, пачуццё ўзаемнай службы і падтрымкі, шчырую згоду. Літанія паказальная тым, што падае яшчэ адзін голас пратэсту супраць міжнароднай несправядлівасці і акупацыйных імперыялістычных, разбойных сіл, бо не бывае міру праз ‘‘трыумф” якогасьці народу, мір прыносяць цярпенне, пакора, ахвярная праца, служэнне іншым. Вось гэтае ўспрыманне палякамі хрысціянства як канкрэтнай сілы творчасці і развіцця, а не як абстрактнай прыгожай рэлігіі, і складае адну з прывыбнейшых нацыянальных польскіх рысаў.
Менавіта Польшчы я абавязаная тым чароўным канчатковым усведамленнем сілы і права роднага слова, калі, упершыню наведаўшы Варшаву ў самым пачатку дзевяностых, з радасным здзіўленнем адчула, што такое паўнацэнны народ, спраўджаная нацыя – пасля расійска- і трасянкамоўнага Мінска польская мова, якая на правах гаспадыні спакойна і ўпэўнена панавала наўкол, падалася цудам. Каралеўскія Лазенкі, што ў цэнтры Варшавы, шапоццем стогадовых дрэў, крыкам паўлінаў нагадалі незабыўнае аж на генным узроўні наша сумеснае няпростае мінулае. Тое першае наведванне Варшавы паўсюднай польскай мовай і радасным пачуццёвым адкрыццём нашай гістарычна-культурнай агульнасці, а таксама высокай, вытанчанай шляхецкасцю, якая у нас, сённяшніх беларусаў, амаль выкараненая, паслужыла самым вялікім штуршком да далейшай актыўнай беларускай навукова-асветніцкай дзейнасці і шматлікіх сумесных беларуска-польскіх навуковых праектаў і падчас маёй працы ў міністэрстве адукацыі, і пазней, падчас дырэктарства ў знакамітым Скарынаўскім цэнтры, і цяпер. Немалую ролю адыграў тут і Польскі інстытут у Мінску на чале з былым надзвычай актыўным дырэктарам Цэзарыем Карпіньскім – чалавекам творчым, адкрытым, прагрэсіўным, у працы – няўрымслівым.
Псіхалогія сцвярджае, што мы тым больш некага ці нешта кахаем або любім, чым больш гэтаму некаму ці нечаму аддаем. Магчыма, для нас такой прывабнай здаецца польская культура яшчэ і таму, што беларусы аддавалі ёй сваіх лепшых людзей: Адама Міцкевіча і Адама Нарушэвіча, Юльяна Нямцэвіча і Уладзіслава Сыракомлю, Станіслава Манюшку і Мечыслава Карловіча, Міхала Клеафаса Агінскага і Тадэвуша Касцюшку, Ежага Гедройца…
Перад намі, беларусамі, – непачаты абшар працы. Трэба навучыцца так арганізоўваць сацыяльнае жыццё, як гэта робяць прадказальныя немцы, пабудаваць сістэму беларускага асветніцтва (і адукацыі ў прыватнасці) з такой павагай да творчага патэнцыялу асобы і трапяткой аховай усялякай культурнай традыцыі, як гэта ўмеюць і практыкуюць брытанцы (англічане, шатландцы, жыхары Уэльса і Паўночнай Ірландыі), шанаваць нацыянальную годнасць і ганарыцца сваёй культурай так, як гэта дэманструюць палякі.
Беларусь багатая на асобы, кожная з якіх не толькі шмат робіць у сваім прафесійным полі, але сваёй актыўнай дзейнасцю закрывае вялікі абсяг – цэлы напрамак – нязробленага, пакуль адкрытага ў духоўнай, сацыяльна-гуманітарнай і культурнай сферах. Анатоль Грыцкевіч, Уладзімір Конан, Леанід Лыч, Іван Саверчанка, кс. Уладзіслаў Завальнюк і інш. – людзі высокай маральнай культуры і чысціні, акадэмічнага інтэлекту і глыбокай, сапраўднай адданасці Беларусі. Іх тытанічная праца можа быць прыроўненая да дзейнасці цэлых інстытутаў. Задача дзяржавы і грамадства – усяляк падтрымаць гэтых людзей, даць ім магчымасць рэалізаваць свой патэнцыял на карысць Бацькаўшчыны.
Хаця так актуальныя для нас пытанні нацыянальна-культурнага будаўніцтва, духоўна-рэлігійнага адраджэння часта ўспрымаюцца ў Еўропе як кансерватыўныя, нават архаічныя, бо не стасуюцца з моднымі ліберальнымі поглядамі, будзем, аднак, пэўныя, што гарантыя нашага паўнацэннага развіцця і раўнапраўнага голасу ў геапалітычным дыялогу ў рэшце рэшт можа быць забяспечана толькі і выключна праз нашу культурную самабытнасць, якая выступае паказчыкам значнага ўзроўню рэалізацыі нацыянальнага духу, крытэрыем высокай культуры і моцнага жыццёвага імунітэту нацыі, а таксама яе перспектыўнасці. Захаванне культурнай самабытнасці ёсць ідэяй дабра, бо накіравана на памнажэнне пазітыўных ведаў і павелічэнне пазітыўных дзеяў. Культурная самабытнасць – гэта станоўчае ўзбагачэнне жыцця, за якую трэба змагацца як за каштоўнасць надзвычайнай ступені важнасці.
Беларусь – не культурны мост паміж “Захадам і Усходам”, а тыпалагічна еўрапейская краіна з уласцівай ёй культурай, гісторыяй, ментальнасцю і іншымі асаблівасцямі, – і гэта пры тым, што адзінства Еўропы выцякае не так з інстытуцый еўрапейскіх, як са спосабу мыслення, сістэмы каштоўнасцей. Беларусам неабходна, па-першае, жыць і працаваць у беларускім культурным кантэксце і ўсяляк супрацьстаяць нацыянальнаму нігілізму, па-другое, не замыкацца на местачковай правінцыйнасці і адсталай замшэласці, як мага пашыраць свой кругагляд, знаёміцца з іншымі культурамі, сучасным светам. Неабходна не толькі вывучаць і адлюстроўваць гістарычна-этнаграфічныя асаблівасці беларускай культуры, што было асабліва актуальным і апраўданым у X1X стагоддзі, але больш актыўна аналізаваць і сучасныя тэндэнцыі ў культурнай сферы, надзённыя працэсы міжкультурнага ўзаемадзеяння – з выхадам на практыку і перспектыву.
На жаль, мой асабісты жыццёвы досвед сведчыць пра недастатковае веданне ў Беларусі асаблівасцей сучасных сацыякультурных працэсаў, што працякаюць у еўрапейскім рэгіёне і ў свеце ў цэлым. Хаця прапанаваныя мною тут некаторыя прыклады захавання культурнай самабытнасці і культурнай спадчыны ў еўрапейскіх краінах і ў ЗША ў сілу фармата гэтай працы не могуць насіць поўнага, завершанага характару, аднак усё ж адлюстроўваюць сусветную практыку пільнай увагі развітых дзяржаў да падтрымкі сваіх культур, сістэмную прадуманасць падыходаў да сацыяльна-культурнага развіцця ў XX1 стагоддзі.
Даўно наспеў час не толькі належна вывучыць, ацаніць і развіваць сваю тысячагадовую традыцыю, але і шырэй прэзентаваць самабытную беларускую культуру на міжнародным узроўні. Давайце разам зробім так, каб было што прэзентаваць і было каму …
Ці актуальная культурная самабытнасць у эпоху глабалізацыі?
Калі пытанне пра тое, што першаснае – дзяржава ці нацыя, застаецца спрэчным і выклікае да сённяшняга дня шматлікія дэбаты, то ўзаемадачыненні катэгорый нацыі і культуры відавочныя – нацыі без культуры няма, менавіта творча- культурная рэалізацыя народа прыводзіць у рэшце рэшт да ўзнікнення і развіцця нацыі.
Таму пытанне захавання культурнай самабытнасці ў сучасным свеце залежыць ад пытання існавання нацый і нацыянальных утварэнняў. Выглядае, аднак, што нацыі ў глабальным кантэксце паступова губляюць сваё значэнне, уступаючы месца наднацыянальным утварэнням. Інтэграцыйныя працэсы актывізуюцца, прыкладам чаго можа служыць хаця б пашырэнне Еўрасаюза і выпрацоўка ўнутры яго сумеснай праграмы дзеянняў, напрыклад, у галіне культуры, сельскай гаспадаркі, гандлю, знешняй палітыкі, што не толькі адлюстроўвае агульнасць інтарэсаў, але і патрабуе, як мінімум, агульнай сістэмы каштоўнасцей. Здаецца, што глабальныя тэндэнцыі універсалізацыі і стандартызацыі, што ў сферы культуры часта набываюць форму прымітывізацыі і гібрыдызацыі, не садзейнічаюць развіццю культурных традыцый і пашырэнню сферы функцыянавання нацыянальных моў, паглыбленню гістарычнай памяці і ўмацаванню нацыянальнай самасвядомасці, – гэта значыць, захаванню нацыянальна-культурнай самабытнасці.
Небяспека глабалізацыі заключаецца ў тым, што чалавек паступова страчвае каналы непасрэднай сувязі з натуральнай прыроднай і сацыяльна-культурнай прасторай, якая марудна раствараецца ў супертэхналагічным развіцці сучаснага грамадства, уніфікуецца пад уздзеяннем новых стандартаў масавай культуры і стылей жыцця [52, с.230-231]. Гэтая прастора набывае рысы непрадказальнай штучнасці, яна канструіруецца і сімвалізуецца, абумоўліваючы адпаведны стан свядомасці асобных людзей і грамадства ў цэлым. Такая сітуацыя ўплывае на духоўна-інтэлектуальную і культурную стабільнасць чалавека і грамадства, яна небяспечная стратай асноў нацыянальна-культурнай ідэнтычнасці, своеасаблівасці свайго існавання як выніку няўстойлівасці ведаў і ўнутраных вобразаў. Нацыянальна-культурнае светаадчуванне і светабачанне, губляючы сваю прыродную аснову, трансфармуюцца і занепадаюць, у выніку чаго аслабляецца само нацыянальна-культурнае ядро [64].
Лічыцца, што ў эпоху глабальных трансфармацый з пункту гледжання інфармацыйнай бяспекі самымі праблемнымі сферамі выступаюць эканамічная, фінансавая, абаронная, грамадскай свядомасці, навукова-тэхнічная. Некаторыя даследчыкі прапануюць дадаць сюды адукацыйную і культурную сферы, аргументуючы гэта неабходнасцю забеспячэння інфармацыйна-псіхалагічнай бяспекі індывідуальнай і грамадскай свядомасці, абароны ад дэструктыўнага інфармацыйна-псіхалагічнага ўздзеяння разнастайных інфармацыйных крыніц, захавання ўстойлівасці культурных, каштоўнасных, духоўных асноў нацыі [52, с.193].
Разам з тым глабалізацыя мае аб’ектыўны характар і не можа трактавацца адназначна адмоўна: тэндэнцыі сцірання культурных адрозненняў і нівелявання традыцыйных духоўных каштоўнасцей, спрашчэння, прымітывізацыі суправаджаюцца тэндэнцыямі ўскладнення, развіцця сацыякультурных з’яў. Калі трактаваць глабалізацыю як працэс ахоплівання адзінымі эканамічнымі, палітычнымі, сацыякультурнымі ўзаемаадносінамі ўсёй чалавечай супольнасці (К. Коўкер, С. Хантынгтон, Э. Гідэнс), то тут маецца на ўвазе, па-першае, пастаянны гістарычны працэс пашырэння прасторы ўзаемадзеяння паміж людзьмі, дзяржавамі і культурамі, па-другое, універсалізацыя свету праз узмацненне рысаў усеагульнасці і гамагенізацыі, па-трэцяе, працэс мадэрнізацыі сучаснага соцыуму. Глабалізацыя ў якасці мадэрнізацыі разглядаецца пераважна з двух пунктаў гледжання: эвалюцыйнага (Э. Гідэнс, Р. Робертсон і інш.), згодна з якім глабалізацыя мае доўгатэрміновы характар і патрабуе кантролю, і “рэвалюцыйнага” (Ф. Фукуяма, Ж. Аталі і інш.), дзе глабалізацыя трактуецца як вестэрнізацыя.
У кожным разе ў сучасную эпоху надзвычайнае значэнне набываюць працэсы ўзаемадзеяння разнастайных нацыянальных культур, якія, паводле самай агульнай класіфікацыі, набываюць формы канфлікту, сінтэзу і сімбіёзу [63].
Як слушна заўважае А. Лазарэвіч, калі ва ўмовах каланіялізму культурнае ўзаемадзеянне вызначалася дамінуючай этнічнай групай і зводзілася да інтэграцыі этнічных меншасцей у дамінуючае культурнае асяроддзе, то ва ўмовах глабалізацыі культуры на першы план выходзяць новыя спосабы і напрамкі ўзаемадзеяння культур, якія ідэалагічна прызнаюцца раўнапраўнымі і раўнацэннымі, але вымушаны існаваць у межах палітыкі нацыянальных ці федэратыўных дзяржаў, а таксама ва ўмовах моцных знешніх уздзеянняў, звязаных з фарміраваннем наддзяржаўных супольнасцей, інтэнсіўнай іміграцыяй і камунікацыяй. Лічыцца, што ўжо ў эпоху першых цывілізацый выдзяляліся т.зв. паспяховыя ў плане распаўсюджвання, ці дамінантныя, культуры і культуры непаспяховыя, якія заставаліся ізаляванымі на працягу доўгага прамежку часу. Дадзеная паспяховасць ці непаспяховасць культур вызначалася ў першую чаргу сродкамі камунікацыі, галоўным з якіх у старажытных цывілізацыях была пісьменнасць. Менавіта такая магчымасць хуткага і эфектыўнага распаўсюджвання інфармацыі давала магчымасць дамінантным культурам развіваць мастацтва, навуку, рэлігію і менавіта яна ляжала ў аснове наступнай трансфармацыі непаспяховых культур пры іх каланіяльным захопе [52, c.219]. Хаця непаспяховыя культуры мінулага ў межах дамінуючых культур сёння і могуць выступаць правобразамі лакальных культур, у якіх прэвалююць традыцыйныя сродкі міжасабовай камунікацыі, захоўваецца свая мова і часта звычаі і абрады, пэўная рэлігійная вера, аднак пытанне сутнасці паспяховасці і карэктнасці ўжывання гэтага тэрміну ў дачыненні да культурнага развіцця, якое выступае праявай духоўнасці, што па сваёй сутнасці знаходзіцца па-за шкалой канкурэнтнага вымярэння, застаецца адкрытым – кожная культура самакаштоўная, багатая сваім духоўным, творчым зместам і адлюстроўвае пэўны тып светабачання.
Як бясспрэчная унікальнасць любой асобы, так бясспрэчнай з’яўляецца і унікальнасць любой культуры. Культурная самабытнасць – гэта не што іншае, як назапашаная гістарычна-творчым досведам народа цэласная, гарманічная сістэма пэўных пазітыўных ведаў і вобразаў, дзякуючы якім пазнаецца (і пераўтвараецца) свет. Невыкарыстанне гэтай сістэмы, а тым больш – яе знішчэнне, дэманструе негатыўную, разбуральную, забойчую тэндэнцыю (зла). Культурная самабытнасць, выяўляючы сілу народнага патэнцыялу ў сацыяльна-творчай сферы, стварае магчымасць для гістарычна-культурнага разгортвання ўсёй панарамы нацыянальнага быцця, забяспечваючы фактычна не толькі сацыяльна-культурны прагрэс, але і само існаванне народу.
Нягледзячы на ўсеахопны характар глабалізацыі, якая выяўляе заканамерны этап гісторыі чалавецтва, змаганне за захаванне і ўмацаванне нацыянальна-культурнай самабытнасці выступае задачай першачарговай важнасці для кожнай нацыі, кожнай культуры. Культурную самабытнасць важна захаваць і для таго, каб не дапусціць узнікнення агульначалавечай імперыі зла праз сілавое навязванне сацыяльна-культурных каштоўнасцей адных дзяржаў іншым.
У сацыякультурнай сферы, як і ў прыродзе і ў жыцці ў цэлым, кожная тэндэнцыя суправаджаецца супрацьлеглай. Антыглабалісцкі рух – толькі адна з выяў тэндэнцыі супрацьстаяння аднамернасці, аднаполюснасці свету. Імкненне да рэгіяналізацыі, узмацнення нацыянальнага сепаратызму, што ў розных кропках планеты часам набывае розныя выявы аж да ваенных сутыкненняў, з’яўляецца формай пратэсту супраць нівелявання культурнай самабытнасці і права нацый уладкоўваць сваё жыццё максімальна самастойна. Культурная самабытнасць адлюстроўвае тую гістарычна-генную адметнасць нацыі, якая дазваляе ёй аптымальным чынам уладкаваць сваё жыццёвае асяроддзе і найбольш поўна і творча пазнаць і пераўтварыць навакольны свет, а таксама выявіць сябе ў ім.
Разам з тым сучасная сацыякультурная трансфармацыя далёка не абмяжоўваецца ўмовамі і заканамернасцямі функцыянавання асобных сацыяльных сістэм, лакальных культур, унутранымі асаблівасцямі фарміравання і рэалізацыі нацыянальна-дзяржаўных інтарэсаў, спецыфікай ментальных структур свядомасці і паводзін, так як усё гэта стала адчуваць сур’ёзнае знешняе ўздзеянне, набываць рысы ўсеагульнасці і ўзаемазалежнасці. Калі мець на ўвазе грамадства (чалавецтва) як адзіны сацыяльны арганізм, то асобныя дзяржавы, народы, нацыянальныя культуры не могуць не адчуваць уплыву цэласнасці сістэмы, што выяўляецца ў абавязковым прытрымліванні пэўных уніфікаваных прынцыпаў і нормаў развіцця, незахаванне якіх або парушэнне вядзе да распаду цэласнасці [52, с. 215-216]. Сапраўды, усе народы, краіны, нацыянальныя культуры, нягледзячы на сваю выключную каштоўнасць і багацце ўнутранага зместу, несумненна бяднейшыя за цэласнасць культурна-гістарычнага вопыту і заўсёды будуць адчуваць падпарадкаванасць гэтаму вопыту, патрэбу ў дапаўненні і ўзбагачэнні ім, што з’яўляецца адной з аб’ектыўных перадумоў глабалізацыі. [52, с.217]. Аднак варта памятаць, што згаданая сусветная скарбніца ўсё ж такі складаецца з унёскаў і здабыткаў канкрэтных народаў, нацый, культур, таму культурная самабытнасць выступае і тут першаснай, фундаментальнай каштоўнасцю. Уласцівая ж сучаснай глабалізацыі тэндэнцыя размывання сувязей паміж культурным досведам і тэрытарыяльным кантэкстам, нягледзячы на тое, што культура традыцыйна звязвалася з ідэяй пра яе лакальнасць, не можа адназначна сведчыць пра тое, што глабалізацыя з’яўляецца аднанакіраваным працэсам дэтэрмінацыі ўсяго, што адбываецца ў свеце: дапускаецца, прынамсі, магчымасць інтэрвенцыі лакальнага ў глабальныя працэсы.
Дастойнае і эфектыўнае супрацьстаянне глабалізацыі можа адбыцца ў плоскасці генерыравання матэрыяльных і духоўных інавацый (не выключаючы пры гэтым значэння існуючых каштоўнасцей), стварэння тэхналогій іх экстрапаляцый за межы сферы крэатыўнага і лакальнага значэння [52, с.222]. Невыпадкова ў тэхналагічным канкурыраванні дзяржаў перавага аддаецца распрацоўкам новых сродкаў камунікацыі і тэхнікам валодання імі, так як размова ідзе не толькі пра магчымасці далучэння да іншых культур і каштоўнасцей, але і пра экстрапаляцыю ўласнага вопыту, што стварае перадумовы дамінавання ў адпаведных абласцях сацыяльнай актыўнасці.
Многія даследчыкі, пераважна расійскія, успрымаюць глабалізацыю як экспансію каштоўнасцей асобных дзяржаў і лічаць, што перавага гэтых дзяржаў неаддзельная ад іх пераваг у інавацыйна-тэхналагічнай і інфармацыйна-камунікатыўнай сферай. Але супрацьпаставіць што-небудзь дадзенай тэндэнцыі можна толькі ў кантэксце ўсведамлення таго, што глабалізацыя – гэта свайго роду канкурэнцыя і спаборніцтва, што наводзіць на думку пра якасць тавараў і паслуг, культуратворчага працэсу ў цэлым, якія дэманструюць свае перавагі ў глабальным універсуме аналагічных з’яў. Толькі такім чынам можна захаваць арыгінальнасць і самабытнасць матэрыяльнай і духоўнай культуры. І гэта не самы складаны спосаб супрацьстаяць працэсам глабалізацыі і ўплываць на іх. Цяжкасці больш сур’ёзнага характару звязаны з непадуладнасцю звычайным нормам сацыяльнага рэгулявання пачуццёва-бессвядомай сферы чалавека, схільнай да асобых крытэрыяў псіхалагічнага ўспрымання пры ацэнцы розных феноменаў [52, с.222-223].
Калі гаворка ідзе пра ўзаемадачыненне культурнай самабытнасці і універсалізму, то ідэя арыентацыі на сінтэзаваны досвед, на сістэму агульначалавечых каштоўнасцей, што можа паслужыць аб’яднальным пачаткам у складаных умовах сучаснага развіцця, з аднаго боку, выклікае сумненні і патрабуе, як мінімум, удакладнення зместу культурнага сінтэзу, як і агульназначных ідэалаў і стандартаў развіцця. З іншага боку, пры ўсім жаданні і ўнутранай патрэбе нацыянальна-культурнага самавыяўлення варта памятаць, што глабальны працэс імкнення да еднасці адлюстроўвае тое адзінства чалавечага быцця, якое існуе аб’ектыўна і сведчыць пра само існаванне чалавечага роду як такога, пра існаванне чалавека разумнага і чалавека духоўнага. Іншая рэч, што гэтае адзінства існуе на высокім, духоўным узроўні, а не на тым матэрыяльным, што часцей за ўсё прапануе сучасная глабалізацыя.
Што датычыць еўрапейскага рэгіёну, то праблема суадносін нацыянальнага і універсальнага аспектаў грамадскага быцця і культуры існавала ад самых вытокаў хрысціянскай цывілізацыі. Толькі ў XV111 – X1X стагоддзях, калі фарміраваліся сучасныя еўрапейскія дзяржавы, паўсталі шматлікія канцэпцыі (этналагічныя, філасофскія, сацыякультурныя, сацыялінгвістычныя) нацыянальнага і універсальнага. Паводле У.Конана, гэтыя канцэпцыі канчаткова аформіліся, падзяліўшыся на тры асноўныя тэорыі-гіпотэзы – субстанцыяльную, функцыянальную, квазісубстанцыяльную [49].
Згодна з субстанцыяльным падыходам, які падзяляе і аўтар гэтых радкоў, што ўзнік у нямецкай школе этнолагаў і філосафаў (І.Г.Гердэр, В.Гумбальт, кантэкст філасофіі гісторыі Гегеля), усе нацыянальныя феномены ёсць выяўленнем глыбінных асноў быцця чалавечага грамадства. Кожная гістарычная нацыя выяўляе пэўныя ступені самаразвіцця абсалютнай ідэі і рэалізуецца ў форме спецыфічных грамадскага ладу, дзяржавы, маралі і права (аб’ектыўны дух), мастацтва, рэлігіі, філасофіі – усёй духоўнай культуры (абсалютны дух). Самаарганізаваўшыся ў грамадства і дзяржаву з пэўным, адэкватным для сябе грамадска-палітычным ладам, нацыя стварае сваю сістэму культуры і праз яе далучаецца да агульначалавечай універсальнай духоўнай традыцыі [47].
Успрыманне кожнай нацыі па аналогіі з чалавечай асобаю, якая мае аналагічныя правы, развівалася ў межах персаналістычнай канцэпцыі, што мае велізарнае значэнне для разумення праблемы культурнай самабытнасці. Яна слаба даследавана і мала прадстаўлена ў беларускай гуманітарнай навуцы, таму патрабуе тут нашай асабліва пільнай увагі.
Згодна з персаналізмам нацыю трэба разумець як натуральную чалавечую агульнасць, якая творыць вялікі калектыўны арганізм у плане біялагічным, экзістэнцыяльным, культурным, сацыяльным і агульнай самасвядомасці, жыве ў мацярынскім часе-прасторы свету і ні ў якім выпадку не з’яўляецца вынікам ідэалогіі, права ці думкі. Гэтая людская супольнасць мае характар анталагічны і рэальны, яна выяўляе сацыяльныю экзістэнцыю саматычна-духоўнага развіцця.
Па аналогіі з адзінкай (асобай) нацыя мае вымярэнне цялеснае, духоўнае і асабовае. Вымярэнне цялеснае ўключае ў сябе генезіс, супольную гісторыю, традыцыю, супольны лёс, супольнае існаванне, айчыну як нішу жыцця, тэрыторыю, супольную гаспадарку і матэрыяльную культуру. Вымярэнне псіхічна-духоўнае падразумевае калектыўную суб’ектыўнасць, самасвядомасць, адчуванне акрэсленай этнічнай цэласнасці, разуменне сябе, духоўную культуру, мову, вышэйшыя вартасці, сумесную нацыянальную практыку і нацыянальнае самавыхаванне [36].
Нацыянальнасць – гэта, хутчэй, пачуццё агульнасці, чым справа этнічнага паходжання. Да пэўнай нацыі можа належаць асоба ці група асоб іншага паходжання, пры ўмове, аднак, што яны духоўна адпавядаюць агульнаму асяроддзю, зрастаюцца з жыццём дадзенага краю і кіруюцца агульным дабром супольнасці. У любым выпадку найважнейшым ёсць асабовае вымярэнне жыцця нацыі. Гэта не толькі частка прыроды і свету, але таксама аснова найвышэйшых рэчаў: ідэі, вартасці, духу, рэлігіі, маральнасці, драматызму існавання.
Сёння шматлікія ліберальныя і пазітывістычныя, мадэрністычныя і постмадэрністычныя плыні распачалі ў свеце вайну супраць вышэйзгаданага паняцця нацыі. Калі персаналістычная канцэпцыя нацыі лічыць яе створанай Богам, то праціўнікі такой канцэпцыі бачаць у гэтым рэлігійную фікцыю і сцвярджаюць, што рэальна існуюць толькі супольнасці, створаныя самім чалавекам, ідэалогіяй, “сацыяльнай інжынерыяй”. Калі нацыі ў нашым разуменні звязаныя этычным кодэксам, вышэйшымі каштоўнасцямі, абавязкам агульнага дабра, то сённяшнія прагматыкі адкідваюць Дэкалог і ствараюць сабе ўласную сацыяльную этыку. Калі мы бачым унутраную каштоўнасць нацыі (яе каштоўнасць самой па сабе), то “інжынеры новага грамадства” не бачаць у нацыі духоўнай, культурнай каштоўнасці, якая вызначаецца самабытнасцю, а здатныя разгледзець усяго толькі “сацыяльныя элементы”, грамадскія рухі, палітычныя сілы. Калі ў персаналістычнай канцэпцыі нацыя мае сваю глебу, сумленне, сямейную атмасферу, салідарнасць, ахвярнасць, калі нацыя не служыць ніводнай партыі, ладу, ідэалогіі, але ўсе яны служаць народу, то гэтак званая сацыяльная (у некаторых выпадках – палітычная, інтэлектуальная) эліта не чуецца нацыянальнаю асобаю, будуе сваю дзейнасць на інтарэсе, бізнесе, барацьбе. Як вынік, услед за нацыяй адкідваюцца і такія каштоўнасці, як сама айчына, традыцыя, родная мова. Замест нацыі узнікае “грамадзянская супольнасць” як феномен рухомы, матэрыяльны, безасабовы, які паддаецца кіраванню сродкамі масавай інфармацыі, грашыма, таварам, тэхнікай. Грамадзянскай супольнасці культурная самабытнасць непатрэбная, трэба толькі дэмакратыя, якая, аднак жа, ёсць функцыяй згарманізаванага, высокаарганізаванага, стабільнага грамадства, якое на чым можа быць больш надзейна пабудавана, унутрана сцэментавана, як не на глыбінных нацыянальна-культурных каштоўнасцях?
Тут дарэчы будзе адзначыць, што гістарычна нацыянальнае станаўленне ў краінах Цэнтральнай і Усходняй Еўропы адбывалася ў шчыльнай сувязі ідэі нацыянальнага абуджэння з працэсамі дэмакратызацыі і лібералізацыі. Сапраўды, супольнае ўсведамленне прыналежнасці да нацыянальнага цэлага ёсць адной з перадумоў дэмакратызацыі, а трактаванне посткамунізму як адмаўлення знешняга дамінавання і непрыняцця таталітарнага палітычнага рэжыму стварала ўражанне, што нацыяналізм з’яўляецца вызваленчай барацьбой. Нягледзячы на тое, што палітычныя тэндэнцыі ў розных краінах Еўропы на працягу апошніх 15 гадоў дэманструюць, што ідэалагічны саюз паміж нацыяналізмам і ліберальнай дэмакратыяй ва Усходняй і Цэнтральнай Еўропе быў часовым і няўстойлівым, а значэнне, у якім “нацыя” і “нацыяналізм” з’яўляюцца бясспрэчным саюзнікам дэмакратызацыі, становіцца ўсё больш і больш аддаленым ад міжнароднага кантэксту ўспрымання сучаснага нацыяналістычнага дыскурсу, Беларусі крайне неабходна прайсці (хай сабе і паскораным чынам, у новых, сучасных глабальных умовах) ўсе этапы нацыянальнага станаўлення і культурнага развіцця, каб цалкам забяспечыць і замацаваць сваё існаванне ў якасці суб’екта гістарычнага развіцця і міжнароднай палітыкі.
Відавочна, што калі хто хоча зняволіць народ, не кажучы ўжо пра яго поўнае знішчэнне, як хацеў нацызм, а потым бальшавізм, то пазбаўляе яго культурнай самабытнасці, памяці, гісторыі і ўласнай традыцыі.
Апрача таго, перавага каштоўнасцей калектыўных (што прыпісваецца нацыяналізму) у процівагу каштоўнасцям адзінкі, асобы (чым ганарыцца лібералізм) – пытанне досыць спрэчнае, бо катэгорыя нацыі як духоўна-маральнай і культурна-творчай адзінкі якраз і мае на ўвазе стварэнне ўмоў для найбольш поўнага і гарманічнага развіцця ў натуральным культурна-моўным кантэксце кожнага асобнага чалавека [64].
Важна падкрэсліць, што нацыя рэалізуецца і ў маральнай плоскасці, яна мусіць прайсці праз мяжу амбівалентнасці: каштоўнасці-антыкаштоўнасці, праўда-фальш, дабро-зло, мір-вайна, справядлівасць – несправядлівасць, любоў – нянавісць, свабода-няволя, роўнасць – уціск. Маральнасць нацыі акрэслівае яе быт і жыццё ў самой істоце, паступова ўзнікае поле самавыхавання, аўтапедагогікі, асветніцтва. Нацыя ставіць сабе мэты, выбірае каштоўнасці, да якіх звяртаецца сама і на якія арыентуе наступныя пакаленні, бо яна мае свае святыні, свае ідэалы і свае абавязкі.
Персаналістычная канцэпцыя нацыі асабліва актыўна падтрымлівалася польскімі даследчыкамі. Увогуле яшчэ ад XV1 стагоддзя ў польскай персаналістычнай канцэпцыі нацыі выдзяляюцца дзве асноўныя плыні: плынь традыцыйная, ці універсалістычная (падкрэсліваецца еднасць еўрапейскай сям’і, ідэя універсальнага пасланніцтва нацыі, служэння універсальнаму касцёлу – Войцех Навапольчык, Геранім Павадоўскі і інш.) і плынь мадэрністычная, радыкальная, якая набліжаецца да нацыяналізму (дзяржава павінна быць аднанацыянальнай, дзяржаў можа быць шмат, дзяржава і нацыя – самастойныя, хрысціянская абшчына павінна пераймаць рысы нацыі дадзенага краю – мову, культуру, светабачанне і г.д. – Якуб Пшылускі, Ян з Туробіна і інш.). Асаблівае развіццё тэалогія нацыі набыла пасля Другой сусветнай вайны (працы кардынала Стэфана Вышыньскага, Яна Паўла Другога) і, хаця не была выразна навукова сфармулявана, але змагла выступіць шырокай плынню польскай свядомасці. У трактаванні нацыі ў Польшчы ў васьмідзесятыя гады мінулага стагоддзя існавала нават непаразуменне паміж гістарычнымі школамі кракаўскай і варшаўскай: кракаўская, песімістычная, атаясамлівала дзяржаву з нацыяй, варшаўская ж надавала асаблівае значэнне маральнасці, адраджэнню польскага духу, рэформам грамадскага жыцця і т.п.
Паводле персаналістычнай канцэпцыі нацыі, апошняя мае першынство над дзяржаваю, бо дзяржава выступае формай жыцця нацыі, яе арганізацыі і самаўладдзя. Калі нацыя дае жыццё супольнасці, то дзяржава – спосабы і формы гэтаго жыцця, прычым жыццё нацыі без дзяржавы ў пэўных умовах цалкам магчымае.
Ян Павел Другі не раз казаў, што нацыя творыцца культурай. Генетычна першым ёсць народ, потым паўстае яго культура. Культура як спосаб прыстасавання свету да сябе, да сваіх патрэбаў нейкай супольнасцю не можа спарадзіць народ, бо ёсць пазнейшай за дадзены народ. Аднак калі народ ужо паўстаў, то створаная ім культура ідэнтыфікую яго, фарміруе адпаведна яго членаў праз далейшае развіццё, кшталтуе “новых”, канстытуюе ўласную традыцыю.
Гістарычна польская тэалогія нацыі прадстаўлена многімі постацямі – святарамі, гісторыкамі, літаратарамі. Так, Ян Павел Вароніч паядноўвае натуралістычную і тэалагічную канцэпцыі нацыі (нацыя- канкрэтная супольнасць, не ідэалістычная, ці суб’ектыўная, але створаная Богам – Творцам і Збаўцам); Адам Міцкевіч, хаця і не быў акадэмічным тэолагам, але меў геніальную тэалагічную інтуіцыю, мысліў глыбока рэлігійна; Кіпрыян Норвід (1821-1883) у мастацкай літаратуры адлюстроўвае ідэю нацыі як калектыўнага чалавека; кс.Эдмунд Баяноўскі (1814–1871) лічыў, што нацыя мае не толькі фізічнае існаванне, але і пэўны ўклад маральных асноў і цнотаў; львоўскі гісторык, публіцыст Генрык Шміт (1817–1883) падкрэсліваў надзвычайную ролю свабоды для кожнай нацыі (свабоды і ўнутранай, і знешняй); гісторык, палітык і пісьменнік, прадстаўнік кракаўскай песімістычнай школы Юзэф Шуйскі (1835-1883) звяртаў увагу на хрысціянскае пасланніцтва паміж Еўропай Заходняй і Еўропай Усходняй; кс. Юзэф Станіслаў Адамскі (1851-1926) вызначаў патрыятызм не як простае паняцце, а як вобразна-фізічнае (любоў да малой айчыны), інтэлектуальнае, духоўнае (сардэчная повязь з культурай, гісторыяй, традыцыяй), рэлігійнае (любоў да радзімы спалучаецца з любоўю да Бога, з верай, малітвай і ахвярным чынам); гістарыёграф, пісьменнік, філосаф Станіслаў Гарфеін Гарскі (1867-1928) падкрэсліваў, што кожная думка павінна быць нацыянальнай, а не чыста абстрактнай ці акадэмічнай; публіцыст Антоні Халанеўскі (1872-1924) у сваёй працы ‘‘Дух польскай гісторыі”(Кракаў, 1917; Рым, 1946) раскрыў сутнасць польскай ментальнасці і культуры, якой, на думку аўтара, манархія ўнутрана неўласцівая; біскуп Зыгмунт Лазінскі (1870-1932) падкрэсліваў, што любоў да радзімы вучыць любіць і чужую зямлю; Мар’ян Здзяхоўскі (1861-1938) сцвярджаў ідэю пра тое, што адраджэнне славян грунтуецца не на варожым стаўленні да Захаду ці Усходу, але на дзеях вялікіх духоўных постацей; Вінцэнт Лютаслаўскі (1863-1954) бачыў Польшчу на чале ўсходнееўрапейскай уніі; літаратар, пісьменнік, публіцыст Артур Юзэф Мар’ян Гурскі (1870-1959) быў перакананы, што сутнасць польскасці складаюць тры элементы: вера ў чалавека, адсутнасць грубага імперыялізму і шляхецкая любоў да свабоды; кс. Ежы Папялушка (1947-1984) ўвогуле аддаў сваё жыццё за асновы патрыятызму, за абарону грамадска-палітычных каштоўнасцей: за права нацыі на суверэннасць, самаўладдзе, вызваленне ад бальшавіцкга атэістычнага таталітарызму, за