Любоў Уладыкоўская
Глабалізацыя прынесла сапраўдны сацыякультурны шторм, які характарызуецца такой велізарнай імклівасцю і маштабнасцю змяненняў, такім перарваннем традыцый і аслабленнем культурнай залежнасці ад асяроддзя, што аб’ектам індывідуальнага выбару становіцца літаральна ўсё – узровень і тып адукацыі, тэрмін замужжа, валоданне дзецьмі і кантакты з імі, нават пол і пол партнёра. Сучасныя сацыякультурныя трансфармацыі часта падрываюць саму аснову духоўна-маральнага парадку звыклай светабудовы.
І пытанне пра тое, ці становіцца ў працэсе грамадскага развіцця чалавек лепшым, разумнейшым, дабрэйшым, застаецца адкрытым, хаця ўсё часцей філосафы схіляюцца да адмоўнага адказу.
Выглядае, што ствараюцца ўмовы для паступовага пераўтварэння чалавека ў істоту, засяроджаную на сваіх фізіялагічных і біялагічных патрэбах, якою вельмі лёгка маніпуляваць, ён пазбаўляецца свабоды духоўнага выбару, калі ўсё, што па-за стэрэатыпам паводзін, альбо замоўчваецца, альбо дыскрэдытуецца. Павелічэнне патокаў інфармацыі часта суправаджаецца яе збядненнем і спрашчэннем, зніжэннем або нават знікненнем культурнага і духоўнага элементаў.
У такой сітуацыі паўстае пытанне пра саму сутнасць сацыякультурнага развіцця, якое не заўсёды супадае з прагрэсам. У адрозненне ад паняцця развіцця, якое мае на ўвазе такія змяненні, якія ўскладняюць сістэму, пашыраюць ці паглыбляюць яе, паняцце прагрэсу служыць у большай ступені каштоўнаснай ацэнцы гэтых зменаў, а значыць, падразумевае духоўнае развіццё
У сучасных грамадствах самых розных культурных традыцый паступова выспявае ідэя аб тым, што далейшая эвалюцыя чалавека будзе звязана з пошукам новых духоўных рэсурсаў.
Складанае і канфліктнае перапляценне ў нашым грамадстве такіх розных працэсаў, як мадэрнізацыя, постмадэрнізацыя, традыцыяналізацыя, ствараюць часам сапраўды сюррэалістычную карціну сацыяльнай рэальнасці. Патрабуецца такая сістэма каштоўнасцей і ідэалаў, якая б забяспечыла еднасць і стабільнасць сучаснага беларускага грамадства і ўстойлівае сацыякультурнае развіццё на фоне глабальных і лакальна-рэгіянальных праблем, спрыяла б гарманізацыі асабістага і грамадскага, дзяржавы і рынку, планавасці і прыватнай ініцыятывы, нацыянальнай ідэі і ўніверсальнай (еўрапейскай) інтэграцыі і інш.
На маю думку, такая канструктыўная сістэма ідэалаў грунтуецца, з аднаго боку, на беларускіх нацыянальна-культурных традыцыях, адкрытых да сучасных каштоўнасцей глабалізму, з іншага боку, на рэлігійна-канфесійнай талерантнасці, заснаванай на разуменні хрысціянства як найважнейшага гістарычна-культурнага, нацыятворчага, рэлігійна-духоўнага і светапоглядна-каштоўнаснага фактараў развіцця Беларусі (з увагі на абмежаванні ў аб’ёме артыкула гэтыя фактары будуць раскрыты тут толькі схематычна-тэзісна).
Варта мець на ўвазе, што нацыянальна-культурныя і рэлігійна –духоўныя памкненні беларусаў могуць успрымацца ў Еўропе (ды і ў Беларусі –часткай інтэлектуальнай эліты, пераважна савецка-атэістычнага выхавання або прадстаўнікамі ці прыхільнікамі постмадэрнізму) як кансерватыўна-архаічныя, бо там нацыянальнае станаўленне адбылося да канца 19 стагоддзя, ды і ў рэлігійным плане назіраецца адкат, але няхай нас гэта не бянтэжыць, бо перамога заўсёды – на баку большай духоўнай актыўнасці.
Рэлігійна-духоўная роля хрысціянства
У Беларусі як арганічнай частцы еўрапейскай хрысціянскай цывілізацыі духоўнасць асацыіруецца, перш за ўсё, з хрысціянствам. Гэта звязана з разуменнем духоўнасці як перспектывы ў вечнасць, а такую перспектыву праз ідэалы і задае хрысціянства. Без хрысціянскіх духоўных ідэалаў адбываецца поўная падпарадкаванасць чалавека прыродзе, інстынктам. Хрысціянства дае надзею, што свет не абмяжоўваецца матэрыяй, і ўводзіць паняцце духоўнага пераўтварэння (преображения), што дазваляе лічыць хрысціянства, па Г.В.Ф. Гегелю, рэлігіяй выратавання.
Самае моцнае ў хрысціянскай духоўнасці – гэта менавіта не адмаўленне, а сцверджанне, ахоп і паўната. Хрысціянства – гэта не з’ява новай маралі, новай дактрыны ці новай філасофіі, а гэта адкрыццё вечнасці ў паўнаце. Хрысціянства нясе веру не проста ў бессмяротнасць душы, але і ў пераадоленне смерці, цемры і распаду. Хрысціянства ў свой час з’яднала мудрасць Афінаў і надзеі Усходу з марамі Рыма пра ўсеагульную “згоду”, яно асудзіла прыгнятальнікаў, узвысіла жанчыну, садзейнічала выкараненню рабства. Пазней у маладых варварскіх краінах Захаду яно стала апорай гуманнасці і асветы, прымусіўшы грубую сілу прызнаць духоўны і маральны аўтарытэт. Хрысціянства стала крыніцай жыццёвага дынамізму, усеахопнасці і ўніверсальнасці, яно ўвабрала ў сябе лепшае, што было назапашана сусветнымі рэлігійна-філасофскімі сістэмамі. Як пісаў Аляксандр Мень, “Калі будызм быў прасякнуты палымяным імкненнем пазбаўлення ад зла, імкненнем да выратавання, …то гэтая прага выратавання… уласціва і хрысціянству, Новаму Запавету. Калі ў ісламе ёсць абсалютная адданасць чалавека Богу, які з’яўляецца суверэнным валадаром Космасу і чалавечага лёсу, то гэта мы знаходзім і ў хрысціянстве. Калі брахманізм, індуізм сучасны, гаворыць пра шматстайныя праявы Боскага, то і гэта ёсць у хрысціянстве. Калі, нарэшце, пантэізм сцвярджае, што Бог ува ўсім, што Ён нейкая таямнічая сіла, якая пранізвае кожную кроплю, кожны атам светабудовы, то хрысціянства і з гэтым згоднае, хаця і не абмяжоўвае ўздзеянне Бога толькі такой пантэістычнай усепрысутнасцю. Але мы памыліліся б з вамі, калі б лічылі, што хрысціянства з’явілася як нейкая эклектыка, якая проста сабрала ў сабе ўсе элементы папярэдніх вераванняў. У ім выявілася каласальная сіла нечага новага, і гэтае новае было не столькі ў дактрыне, колькі ў прарыве іншага жыцця ў гэтае нашае штодзённае жыццё” [6, с. 662].
Гістарычна-культурная роля хрысціянства
Што дало Беларусі хрысціянства, у самым агульным плане яшчэ ў 1951 годзе паказаў у аднайменным артыкуле каталіцкі святар, гісторык, культуролаг, адзін з актыўных дзеячаў беларускага рэлігійнага і культурна-асветніцкага жыцця ў эміграцыі Леў Гарошка (1911 – 1977): хрысціянства прынесла на Беларусь евангельскую навуку і традыцыю, хрысціянскую мараль і філасофію; асвету, кнігі; яно дало штуршок для арганізацыйнага жыцця; кананічнае царкоўнае права аказала вялікі ўплыў на кадыфікацыю беларускага права; хрысціянства паспрыяла развіццю мастацтва (іканапіс, фрэскавае мастацтва, ювелірнае, музыка і інш.); стварыла мураванае будаўніцтва (дагэтуль было драўлянае); дало вялікіх святых (дарэчы, магутны аўтарытэт агульнахрысціянскіх святых,не раз’яднаных на праваслаўных і каталіцкіх,як Кірыл і Мяфод, Вольга, Уладзімір Вялікі, Барыс і Глеб, Ефрасіння Полацкая, Кірыл Тураўскі і інш., для беларусаў палягае на сімвалічным увасабленні ў гэтых постацях цэльнага, нераздзельнага хрысціянства, што аб’ектыўна служыла і служыць перадумовай экуменізму); адчыніла дзверы для скарбаў культуры Захаду і Усходу (для духоўнага развіцця неабходны абмен думак); спрыяла ўтварэнню адной літаратурнай мовы і спрычынілася да аб’яднання беларускіх плямёнаў у адзін народ; рэлігійныя спрэчкі садзейнічалі паглыбленню беларускай свядомасці; каталіцтва, напрыклад, з яго дысцыплінаванасцю карысна паўплывала на беларускую псіхіку, пачаткі беларускага адраджэнскага руху таксама з’явіліся ў каталіцкім асяроддзі (К.Каліноўскі, Я.Баршчэўскі, Я.Чачот, В.Дунін-Марцінкевіч, Ф.Багушэвіч і інш.), каталіцтва паўплывала і на праваслаўе, якое ў Беларусі адрозніваецца ад расійскага і не мае ні цэзарапапізму, ні крайняй пасіўнасці, яно адчыніла дзверы для беларускага народа і ў міжнародным жыцці (напрыклад, Ватыканская радыёстанцыя першая ўключыла беларускія перадачы ў сваю праграму), дзякуючы каталіцызму беларусы залічаюць сябе да народу Захаду і інш. [2, С. 408—412].
Спецыфічны беларускі культурны феномен – гэта жанравае багацце і духоўная глыбіня фальклору, які, як вядома, гістарычна і змястоўна-вобразна цесна звязаны з язычніцтвам. Язычніцкая рэлігія звычайна разглядаецца ў апазіцыі да хрысціянства. Між тым, як слушна заўважае Уладзімір Конан, неабходна адрозніваць старадаўнюю, народна-мастацкую рэлігійную свядомасць і язычніцтва сучаснае, “цывілізаванае”, якое грунтуецца на самаабагаўленні чалавека і пакланенні “мамоне”. Што датычыць старажытнага язычніцтва, то яно несла пазітыўны, культурны сэнс , бо было напоўнена верай у Боскае тварэнне, жыццёвым аптымізмам, таму яно заслугоўвае не пустога адмаўлення, а дыялектычнага “зняцця” і захавання язычніцкай творчасці ў хрысціянскай свядомасці і культурнай традыцыі [ 4, C.570].
З прычыны таго, што беларуская прафесійная мастацкая культура развівалася ў неспрыяльных умовах, адносна кароткі перыяд і не паспела грунтоўна пераасэнсаваць хрысціянскае Пісанне і царкоўнае Паданне [4], працэс далейшага шматпланавага творчага засваення хрысціянства – яшчэ наперадзе, што можа забяспечыць перспектыўнае фундаментальнае развіццё ўсёй беларускай культуры.
Нацыятворчая роля хрысціянства
Хаця хрысціянства – рэлігія ўніверсальная, яна, тым не менш, не адмаўляе развіцця нацый: Хрыстос, як вядома, выратоўвае народы. Паводле рускага філосафа У.Салаўёва, звышнароднае не ёсць безнароднае. Гэтую думку дасканала аргументуе і польскі святар кс.Ч.Бартнік у кнізе “Тэалогія нацыі” (1999), настойваючы на аналогіі правоў кожнай нацыі з правамі чалавека [1].
І этнічная самаідэнтыфікацыя народа, і яго менталітэт,і нацыянальная самасвядомасць з яе вышэйшай формай выяўлення — нацыянальнай ідэяй, — цесна звязаны з рэлігіяй, не толькі з роднай мовай, як у плане светаўспрымання, так і ў плане светапогляду. Хрысціянства, перш за ўсё, служыць крыніцай фарміравання архетыпаў нацыянальнага менталітэту як этна-псіхічнай асновы нацыянальнай самасвядомасці, пра што падрабязней можна прачытаць у кнізе “Духоўныя ідэалы ў сучаснай культуры Беларусі і каштоўнасці глабалізму” [8]. Афармленне ўласна-беларускай нацыянальнай самасвядомасці і нацыянальнай ідэі, якое, на думку большасці даследчыкаў, адбылося ў канцы дзевятнаццатага – пачатку дваццатага стагоддзяў, калі па гістарычных прычынах рэлігійны фактар не адыгрываў нацыятворчай ролі, грунтавалася і было магчымым дзякуючы самому існаванню на працягу стагодзяў беларускага этнічнага ядра і сфарміраванай беларускай культурнай традыцыі ў самым шырокім яе сэнсе (уключаючы, напрыклад, кніжную і, шырэй, адукацыйна-асветніцкую традыцыю, рэлігійную думку, абразапісанне і інш.). Менавіта гістарычна-культурная абумоўленасць разгортвання нацыянальнага жыцця не дазваляе называць актывізацыю апошняга “беларускім праектам”, які, паводле свайго вызначэння, не носіць аб’ектыўнага характару.
На жаль, падзеленасць цела беларускага народа на хрысціянскія канфесіі, калі рэлігійны фактар не адыгрываў адназначна станоўчай ролі ў станаўленні нацыянальнай самаідэнтыфікацыі, адлюстравала сусветную карціну хрысціянскага канфесійнага падзелу. Разам з тым полікультурнасць і шматканфесійнасць Беларусі найлепшым чынам спрыяюць рэалізацыі ідэі талерантнасці і міжкультурнага дыялогу.
Светапоглядна-каштоўнасная роля хрысціянства
Духоўны фактар у форме рэлігіі і царквы на ранішняй фазе агульнаеўрапейскай культуры быў дамінуючым, адыгрываў вядучую ролю ў развіцці грамадства і забяспечыў разгортванне, станаўленне еўрапейскай цывілізацыі. Перыяд еўрапейскага рэнесансу, выяўлены і ў Беларусі перыядам Адраджэння, — час гарманічных суадносін духоўнага і матэрыяльнага , калі паўсталі еўрапейскія нацыі і нацыянальныя дзяржавы. З цягам часу матэрыяльны фактар узмацняўся, духоўна-ідэальны занепадаў. Працэс страты творчай духоўнай сілы і набыцця пачуццёва-спажывецкага характару закрануў мараль і мастацтва, што выявілася ў заходнееўрапейскім мадэрнізме пачатку 20 стагоддзя і ў глабальным постмадэрнізме пачатку 21 стагоддзя [5].
Беларусам варта абапірацца на ўласную культурна-рэлігійную традыцыю, пачуццё ўласнай самапавагі і самастойнасці. Трэба памятаць, што развіццё, будучыню, перспектыву забяспечвае менавіта духоўны фактар, таму і арыентавацца належыць на вечна прыгожыя ідэалы хрысціянства.
Арыентацыя на хрысціянства выдатна суадносіцца з фарміраваннем новага мыслення чалавека, якое, хутчэй за ўсё, будзе характарызавацца не так апораю на палітыцы і эканоміцы, як на культуры, рэлігіі і маральнасці. Прычым і ў навуцы паступова прызнаецца неабходнасць сумяшчэння розных тыпаў пазнання, тлумачэння і пераўтварэння свету – навуковага і рэлігійнага. З гэтага пункту гледжання толькі станоўча можа ацэньвацца як свабода сумлення ў Беларусі, так і тое, што матэрыялістычныя традыцыі ў беларускай навуцы як часткі постсавецкай, асабліва гуманітарнай, ад пачатку дзевяностых гадоў мінулага стагоддзя паступова дапаўняюцца рэлігіязнаўчымі даследаваннямі, а адукацыя — тэалагічнымі дысцыплінамі (на жаль, апошнім часам гэты працэс замарудзіўся).
Беларуская хрысціянская поліканфесійнасць (а ў Беларусі сёння дзейнічаюць 25 рэлігійных канфесій і напрамкаў, агульная колькасць рэлігійных арганізацый дасягнула 3156; 59 % жыхароў Рэспублікі Беларусь лічаць сябе рэлігійнымі, з іх да хрысціянскай традыцыі аднеслі сябе больш як 82 %, прычым 72,6 % атаясамліваюць сябе з праваслаўем, 9,3 % – з каталіцтвам, 0,4 % – з пратэстантызмам [3]) не толькі не выключае, але сцвярджае хрысціянства як адзіную сістэму каштоўнасцей і этычных кодаў.
Нягледзячы на нядаўні рэлігійны рэнесанс, рэлігійныя ўяўленні жыхароў Беларусі на фоне веры ў варажбу і астралогію, вонкавай набожнасці даволі размытыя і недакладныя (сапраўды рэлігійныя людзі складаюць усяго сёмую частку вернікаў). Частка людзей атаясамлівае сябе з пэўнай канфесіяй, маючы на ўвазе толькі культурную ідэнтыфікацыю. Так, больш за палову тых, хто ідэнтыфікуе сябе з хрысціянствам (55,6 %) увогуле не наведваюць царкоўныя службы, толькі 7,4 % вернікаў-хрысціян пастаянна бываюць на набажэнствах [3, C. 6].
Фактычны ўплыў хрысціянства на сучаснае беларускае грамадства даволі абмежаваны і неглыбокі, фрагментарны і мазаічна-лакальны, ён не ўкаранёны ва ўсе формы жыццядзейнасці грамадства і ахоплівае пераважна толькі духоўную эліту (не сацыяльную). Грамадства ў сваёй большасці застаецца секулярызаваным і абязбожаным. У гэтай сітуацыі патрабуецца актывізацыя хрысціянскага асветніцтва: глыбейшае ўваходжанне Хрысціянскай Царквы ў кантэкст беларускай нацыянальнай культуры і ў гуманітарна-тэарэтычным плане (удзел святароў у адукацыйным працэсе, культурна-асветнай і навуковай працы, паступовае збліжэнне тэалогіі, хрысціянскай філасофіі і гуманітарнай навукі праз ліквідацыю палярызацыі тэалогіі і гуманістыкі, якая асабліва была характэрнай для канца XVIII, XIX і XX ст.), і ў плане практычна-функцыянальным (выкарыстанне беларускай мовы ў душпастырстве, у царкоўным жыцці, пераклад на беларускую мову Святога Пісання і інш.); уласна рэлігійнае асветніцтва (пераважна праз сродкі масавай інфармацыі, катэхізацыю і т. п.).
У адукацыі, як істотным сегменце шырокага спектру сучаснай культуры, нельга цалкам выключаць з дыдактыкі рэлігійны фактар. Варта шырэй прапаноўваць тэалогію і рэлігіязнаўства, няхай сабе ў форме спецкурсаў, на ўсіх узроўнях сістэмы адукацыі, ва ўсіх тыпах навучальных устаноў. Гэта дапаможа захаваць пераемнасць беларускіх культурных традыцый, удасканаліць змест сучаснай беларускай гуманістыкі, паглыбіць светапогляд і пашырыць кругагляд моладзі, ды і грамадзян у цэлым, пазбегнуць актывізацыі ўплыву на моладзь дэструктыўных рэлігійных сект (якія часта выкарыстоўваюць духоўны голад і адсутнасць элементарных рэлігійных ведаў), пазбегнуць нігілістычных, упадніцкіх настрояў, калі маладыя людзі не здатныя зрабіць асэнсаваны выбар на карысць пэўнай духоўнай пазіцыі, рэалізаваць свабоду сумлення, бо там, дзе ў чалавека павінны знаходзіцца думкі і ўяўленні ўніверсальнага характару (пра сэнс жыцця, і т. п.), часта пануюць закладзеныя, нібы ў кампутары, стэрэатыпы. Нават пры самай добрай адукацыі, калі чалавек не ведае, хто ці што ён такое з пункту гледжання духоўных ведаў, ён не здолее правільна вызначыць сваё месца ў свеце і не будзе ведаць, што рабіць з сабой.
Такім чынам, на фундаменце хрысціянства адбылося станаўленне беларускай нацыі і развіццё беларускай нацыянальнай культуры. Хрысціянства фарміруе каштоўнасную шкалу і жывіць духоўны пласт нацыянальнага быцця, праз сістэму каштоўнасцей і ідэалаў спрыяе ўмацаванню нацыянальнай ідэнтычнасці, забяспечвае пераемнасць культурнай традыцыі і само духоўнае развіццё беларускага грамадства.
Літаратура:
- 1. Бартнік, Чэслаў Станіслаў. Тэалогія нацыі / Чэслаў Станіслаў Бартнік. – Чэнстахова, 1999.
- 2. Гарошка, Леў. Што дало Беларусі хрысціянства?/ Леў Гарошка // Беларуская думка 20 ст.: Філасофія, рэлігія, культура (Анталогія); укладанне, прадмова і апрацаванне: Юры Гарбінскі. – Варшава, 1998.— С. 408—412.
- 3. Землякоў, Л. Рэлігія ў сучаснай Беларусі / Л. Землякоў, І. Жылінская // Беларускі гіст. часоп. – 2008. – № 6. – С. 3–12.
- 4. Конан, У. Хрысціянства ў гістарычным лёсе Беларусі / Уладзімір Конан // Беларуская думка 20 ст.: Філасофія, рэлігія, культура (Анталогія); укладанне, прадмова і апрацаванне: Юры Гарбінскі. – Варшава, 1998.— С.565 – 588.
- 5. Крукоўскі, М.І. Бляск і трагедыя ідэалу / М.І. Крукоўскі. – Мінск: Беларускі кнігазбор, 2004. – 352 с.
- 6. Мень, А.Мировая духовная культура. Христианство. Церковь. Лекции и беседы / А. Мень. – М., 1997. – 671 с.
- 7. Станкевіч, А. Хрысціянства і беларускі народ / А. Станкевіч // Беларуская думка 20 ст.: Філасофія, рэлігія, культура (Анталогія); укладанне, прадмова і апрацаванне: Юры Гарбінскі. – Варшава, 1998.— С.346 – 353.
- 8. Уладыкоўская, Л. М. Духоўныя ідэалы ў сучаснай культуры Беларусі і каштоўнасці глабалізму /Л.М. Уладыкоўская. – Мінск: БДУ, 2009. – 199 с.